Ona, czyli erotyk współczesny

"Lubię swe ciało, kiedy jest przy twoim

ciele. Robi się z niego rzecz zupełnie nowa.

Każdy nerw, każdy mięsień dwoi się i troi.

Lubię twe ciało, lubię to, co robi,

lubię jego sposoby. Lubię pod twą skórą

wyczuć palcami kości i kręgosłup drobny,

i czuć, jak drży ta cała jędrna gładkość, którą

wciąż od nowa całować, całować, całować,

chciałbym; lubię całować twoje to, a też

i tamto, z wolna głaskać elektryczną wełnę

twoich kędziorów, kiedy ciało rozchylone

ulega temu czemuś... I oczy, ogromne

okruszyny miłości; i lubię ten dreszcz

pode mną ciebie tak nowej zupełnie"

e.e. cummings "Lubię swe ciało, kiedy jest przy twoim" (przeł. S. Barańczak), 1925

W komiksie "Pssst!", autorstwa norweskiego artysty podpisującego się pseudonimem Jason, przygnębiony swoją nieustanną samotnością bohater staje na moście nad rzeczką, aby pomyśleć życzenie i wrzucić do niej kamyk. Po chwili odwraca się i okazuje się, że jego życzenie zostało spełnione. Obok niego pojawia się bowiem kobieta, z którą natychmiast łączy go wielkie uczucie. W najnowszym i być może najlepszym obrazie Spike'a Jonze'a punkt wyjścia jest niemal identyczny, choć ze względu na umiejscowienie akcji w bliżej nieokreślonej przyszłości szczegóły są zgoła odmienne. Miejsce rzeki zajmuje cała futurystyczna rzeczywistość, miejsce wyrzuconego kamyka pieniądze, a miejsce wymarzonej kobiety, która życie bohatera uczynić ma szczęśliwym - nowatorski, wybitnie inteligentny system operacyjny.

System ten zaprogramowany jest tak, aby być najlepszym przyjacielem swojego właściciela. To właściciel wybiera jego płeć i kształtuje podstawy jego charakteru. W ten sposób rodzi się Samantha. Theodore, bo tak na imię ma bohater, marząc niegdyś o partnerce doskonałej marzył właśnie o niej, acz nawet nie zdawał sobie z tego sprawy. Mało tego, każdy z nas marzy(ł) właśnie o niej. Bo kimże ona właściwie jest? Kimś, kto z wielką przyjemnością poświęcałby nam swój czas, dbał o nas na każdym kroku, podzielał nasze zainteresowana, doskonale nas rozumiał, miał zbliżone poczucie humoru. Kimś, kto daleki byłby od okłamywania nas czy wykorzystywania. Od mankamentów, których systemy operacyjne przecież nie znają. A że są narzędziami sensu stricto? Reżyser (i scenarzysta w jednym) śmiało dowodzi tu, że sen o doskonałym partnerze to właśnie uprzedmiotowienie drugiej osoby. Odzwierciedla to choćby dziura w sercu bohatera, która powstała wskutek porzucenia go przez żonę. Jak się z czasem dowiadujemy, powodem rozpadu ich małżeństwa było bowiem to, że Theodore, choć nieświadomie, oczekiwał od swojej drugiej połówki, że ta zawsze będzie taką, jak ją sobie wyobrażał. Nikim mniej i nikim więcej.

Człowiek jako przedmiot to zresztą motyw przewodni filmu. Theodore pracuje w firmie przypominającej call center, gdzie ludzie piszą prywatne listy na zamówienie. Są to głównie różnego rodzaju listy miłosne, zwykle związane z rozmaitymi rocznicami danych par. Kolejni zleceniodawcy zapoznają bohatera ze szczegółami swojego życia, ażeby wymyślone przez niego teksty były nie tylko piękne, jak na zawodowca przystało, ale i odpowiednio wiarygodne. Oni sami nie mają przecież ani takiego talentu, ani - chyba przede wszystkim - chęci i czasu, które mogliby poświęcić na samodzielne uszczęśliwienie swoich miłości. Theodor jest więc odpowiednikiem ich długopisu, tyle że i myślącym za nich samych. Cały świat przedstawiony jawi się podobnie. Wszystko jest sztuczne - dorośli ludzie nierzadko ubierają się wcale młodzieżowo, w mieście dominuje niezwykła czystość i porządek. Na ulicach czy w tramwajach niemalże nikt ze sobą nie rozmawia. Wszyscy uciekają w świat gier komputerowych (jedna z nich polega na uczynienia człowieka swego rodzaju robotem) i cyberprzestrzeni. Brzmi znajomo? Cóż, "Ona" równie dobrze mogłaby się rozgrywać w naszych czasach. Imitujące ludzi systemy operacyjne wystarczyłoby zamienić na duchy (na wzór "Romantyczności" Mickiewicza) lub schizofrenię (bohater rozmawiający nie z głosem z komputera, a z głosem z własnej głowy). Wówczas jednak film ten nie mógłby być poradnikiem, który można by zatytułować "Jak stworzyć szczęśliwy związek".

To z kolei nie miałoby miejsca, gdyby nie dwa fakty. Po pierwsze, wiele ułatwia już to, że Samantha powstała jako narzędzie. Wyzbyta przeszłości i nieznająca egocentryzmu "pusta kartka". Theodore nie ma powodów, żeby jej nie ufać czy cokolwiek przed nią ukrywać. Nie ma obaw przed pozwoleniem jej z zapoznaniem się ze wszystkimi danymi znajdującymi się na dysku twardym jego komputera czy z prywatną korespondencją. A w ten sposób Samantha uczy się go od podstaw. Ile znacie par, które pozwoliłyby sobie na taką lustrację na początku znajomości? Ile znacie par już doświadczonych, którym nie przeszkadzałby całkowity brak prywatności? Po drugie, systemy operacyjne rozwijają się tu w tempie geometrycznym. Stają się czymś znacznie więcej, niż planowali to ich programiści. Stają się samoświadomymi bytami, nie tylko hiper-inteligentnymi, ale i niesamowicie empatycznymi, a tym samym posiadającymi własne uczucia. Przypominają maszyny z "Łowcy androidów", filmu nie bez powodu reklamowanego hasłem "Bardziej ludzkie od ludzi". Tyle że lęk przed śmiercią, jaki odczuwali bohaterowie arcydzieła Ridleya Scottta, zastąpiony tu został brakiem ciała. Kluczową rolę odgrywa więc wyobraźnia. To dzięki niej Theodore'owi, człowiekowi wyjątkowo wrażliwemu i kreatywnemu, tak łatwo zaakceptować nienamacalność swojej kobiety. To dzięki niej Samantha potrafi odczuć przyjemność podczas wyimaginowanego seksu, który to, jak sama mówi, odmienia ją całkowicie. Jej stale rozwijająca się jaźń sprawia, że jest w stanie osiągnąć orgazm, a innym razem odnieść wrażenie, iż swędzi ją kark. Rzecz w tym, że i tak nigdy nie dowie się, co to zapach, smak i dotyk, co wespół ze strachem Theodore'a o jej sztuczność przyczyni się do ich pierwszego kryzysu.

Brzmi to może nieco absurdalnie, ale "Ona" to przecież film-metafora. A w zasadzie zbiór metafor. Rząd luster, w których odbijają się kolejne aspekty tego, co zwykło się nazywać miłością. Wraz z kryzysem związku pojawia się tak typowa dla przeciętnych par skrywana samotność i brak porozumienia. Jedynym rozwiązaniem jest rozmowa i pełne zaakceptowanie samego siebie i swoich ograniczeń. Można by powiedzieć, że brak ciała Samanthy stanowi odzwierciedlenie fizycznych niedoskonałości drugiej osoby i wynikających z tego kompleksów, które należy wspólnie zwalczyć. Można też jednak powiedzieć, że brak ciała wynika z tego, że Samantha nie jest niczym więcej, jak wyobrażeniem personifikacji marzenia. Jeśli tylko nie wzorować wyglądu wyśnionej osoby na kimś znajomym czy widzianym na ulicy, ta prezentuje się bardzo niewyraźnie. Jak przez mgłę. Leżąc w łóżku środkiem nocy swój ideał możemy więc tworzyć niemal wyłącznie z cech psychicznych. A co, jeśli kogoś takiego w końcu naprawdę spotkamy, ale fizycznie nie będzie dla nas osobą w żaden sposób atrakcyjną? Theodore zdaje się być człowiekiem, któremu udaje się przezwyciężyć ten (potencjalny) problem. Tak bardzo skupia się na wnętrzu, że wszystko to, co na zewnątrz przestaje być istotne. Tyle że nie chodzi o wnętrze drugiej osoby, lecz o jego własne. Wszak Samantha jest "pustą kartką", którą wypełnił on na swoje podobieństwo (nieważne, że następnie rozwija się ona samodzielnie, gdyż przez dłuższy czas jest on jej stałym punktem odniesienia). To zaś uwypukla, iż projekcja ideału to nie tylko uprzedmiotowienie człowieka, ale też iście narcystyczne wyobrażenie miłości. Niemniej, Theodore to narcyz nie ze względu na zbyt duże ego, a dlatego, że jest ofiarą swoich czasów. Ofiarą stałego dążenia do uproszczenia wszelkich sfer życiowych.

Jeśli jednak fabułę filmu potraktujemy mniej umownie, należałoby zadać pytanie, czy możliwym jest, aby brak fizycznego kontaktu nie był równoznaczny z powstaniem jakiegoś dystansu. O potrzebie seksu i jakiegokolwiek dotyku wiele mówią wykorzystane w filmie kolory. Przez większość czasu górna część garderoby bohatera jest czerwona. Czerwień, jak wiadomo, jest kolorem miłości, namiętności i krwi. Jest więc kolorem cielesności. To właśnie czerwienią ubioru Theodore wyróżnia się częstokroć z tłumu. To ona czyni go żywszym i na swój sposób prawdziwszym od otoczenia. Czasem pełnego barw zimnych (miasto), czasem ciepłych (plaża), ale zwykle wyzbytego czerwieni (wymownymi wyjątkami są szafki znajdujące się w mieszkaniu bohatera czy lekko prześwitujące ścianki znajdujące się w jego pracy, a - niewątpliwie nie bez powodu - przypominające zasłony typowe dla domów publicznych). Garderoba bohatera doskonale też współgra z zadziwiająco seksownym głosem Samanthy. Rzecz w tym, że w najgorętszych fragmentach filmu dominuje wizualne zimno. Podczas seksu ze swoim systemem operacyjnym Theodore ubrany jest w śnieżną biel. Podczas (próby) seksu z surogatką, która użycza Samancie swoje ciało, ubrany jest w koszulę błękitną. Wreszcie czerwień powoli przestaje dominować w jego odzieży, a w ostatnich sekwencjach filmu, kiedy nie ma już mowy o jakichkolwiek zbliżeniach, jest mu ona całkiem obca. Ale wówczas kolor ten wyraźnie pojawia się w ubiorze jego samotnej i nieco neurotycznej przyjaciółki, z którą spędza stopniowo coraz więcej czasu...

Rozwój związku Theodore'a i Samanthy przepełniony jest radami dotyczącymi budowania prawdziwie udanych relacji partnerskich. Zarazem z powodu swojej abstrakcyjności skazany jest na porażkę. Tylko pozornym paradoksem jest więc to, że najbardziej romantyczne i liryczne fragmenty filmu są tymi najsmutniejszymi. Zwiastunem tejże porażki jest też bardzo specyficzne wykorzystanie dźwięku. W scenach rozgrywających się w niemal pustych pomieszczeniach, kiedy bohater znajduje się w pracy naprzeciwko swojego komputera albo kiedy rozmawia z Samanthą w swoim mieszkaniu, tło regularnie wypełnia bardzo niepokojąco brzmiący szum. Przypomina on dźwięk, jaki usłyszeć można choćby w "Obcym - ósmym pasażerze Nostromo", kiedy tytułowy statek kosmiczny przemieszcza się tyleż tajemniczą, co złowrogo wyglądającą przestrzenią kosmiczną. Skojarzeń z tradycją S-F jest zresztą więcej. Oto przecież to, co można nazwać wpływem "Łowcy androidów" zamienia się na melodramatyczny odpowiednik konfliktu człowieka z maszyną w "2001: Odysei kosmicznej". Samantha nie tylko całkowicie wyzbywa się swoich ograniczeń, ale i staje się w końcu bytem już tak rozwiniętym, że postanawia zniknąć ze świata człowieka, w którym nie znajduje już nic interesującego.

Ostatecznie znowu więc jawi się ona jako marzenie, które pryska, gdy tylko wstajemy z łóżka budząc się rano. Jest doskonała, czyli nierealna. Nieludzka. Gdyby "Ona" rozgrywała się w czasach obecnych, Samantha albo byłaby duchem (i jednocześnie wyidealizowanym wspomnieniem zmarłej osoby), który w końcu godzi się z tym, że nigdy już nie będzie mógł wtulić się w ciało swojego wybranka i opuszcza świat żywych, albo chorobą psychiczną, z której schizofrenik zdaje sobie wreszcie sprawę i zaczyna ją leczyć lub chociaż neutralizować odpowiednimi lekami. Nawet bohater komiksu "Pssst!" na koniec pozostaje sam. W ostatniej scenie swojej opowieści wraca na mostek nad rzeczką i ponownie rzuca do niej kamykiem. Tym razem obok niego już nikt się nie pojawia.

"A przecież biel

najlepiej opisać szarością

ptaka kamieniem

słoneczniki

w grudniu

dawne erotyki

bywały opisem ciała

opisywały to i owo

na przykład rzęsy

a przecież czerwień

powinno opisywać się

szarością słońce deszczem

maki w listopadzie

usta nocą

najplastyczniejszym

opisem chleba

jest opis głodu

jest w nim

wilgotny porowaty ośrodek

ciepłe wnętrze

słoneczniki w nocy

piersi brzuch uda Kybele

źródlanym

przeźroczystym opisem

wody

jest opis pragnienia

popiołu

pustyni

wywołuje fatamorganę

obłoki i drzewa wchodzą

w lustro

brak głód

nieobecność 

ciała

jest opisem miłości

jest erotykiem współczesnym"

Tadeusz Różewicz "Szkic do erotyku współczesnego", 1963