Gatunek po włosku #1: Spaghetti western

Jakiś tydzień temu na fejsbukowym fanpejdżu Kinomisji założyłem album "Spaghetti western", gdzie w miarę regularnie wrzucam plakaty oraz krótkie teksty na temat kolejnych makaroniarskich produkcji. Statystyki bloga mówią mi, że wiele z osób tu zaglądających nie śledzi owego fanpejdża, a więc z myślą o nich wrzucam moje spaghetti-wypociny. Będę tak robił co jakiś czas, acz niektóre teksty pozostaną wyłącznie tam. Żeby nie było, że nie zachęcam do lajkowania na tym obrzydliwym portalu. Powiedzmy.

Pistolet dla Ringa reż. Duccio Tessari, 1965

Pierwszy z czterech westernów Tessariego, jednego ze współscenarzystów Za garść dolarów, to inteligentna mieszanka elementów westernu klasycznego i tego, który amerykańscy krytycy nazywali jego marną imitacją.

Autor bawi się archetypami gatunku i nie tyle zaskakuje, co szokuje (ówczesnych odbiorców). Opowieść pełną tak ironii i humoru, jak trupów, prowokacyjnie rozgrywa w święta Bożego Narodzenia. Opiera ją na kontrastach oraz igraniu z przyzwyczajeniami odbiorcy.

Tytułowy bohater wygląda niepozornie - to czysty, schludnie ubrany przystojniaczek o chłopięcej urodzie, który alkoholu unika jak ognia (za to uwielbia mleko). Przy tym jest on jednak typem cokolwiek wrednego cwaniaka, dla którego zabicie przeciwnika nie różni się niczym od zabicia muchy. Tyle że nigdy nie zabija inaczej, niż w samoobronie.

Gdy meksykańscy bandyci rabują bank i ukrywają się w posiadłości lokalnego bogacza, mając go, jego córkę oraz ich licznych służących za zakładników, to właśnie Ringo, w zamian za wypuszczenie z więziennej celi i obietnicę sporego zarobku, zostaje wysłany przez stróżów prawa, aby unieszkodliwić grupę. Problem polega tylko na tym, iż - chcąc wkupić się w ich łaski - wyrusza tam bez broni, w której to posługiwaniu się jest, oczywiście, mistrzem.

Brak pistoletu sprawia, iż akcja nie może rozgrywać się zbyt szybko, co zresztą stanowi ogromny walor filmu. Ważniejsze od intrygi okazują się bowiem relacje między licznymi, bardzo wyraźnie zarysowanymi postaciami, podobnie jak Ringo stanowiącymi przewrotne wariacje na temat archetypów westernowej tradycji.

Bardzo lekka, wręcz beztroska tonacja pozwala prawdziwie mocno wybrzmieć scenom przemocy. Same w sobie nie są zbyt brutalne, wystarczy jednak, że często towarzyszy im ostentacyjna obojętność na śmierć, a niektóre z nich cechują się okrutnym wyrafinowaniem. Teoretycznie taka mieszanka powinna powodować nieprzyjemny dysonans, tymczasem dzięki płynności opowiadania dochodzi do pełnej symbiozy zgoła odmiennych składników.

Powiedziałbym nawet, że to najlepszy wczesny spaghetti western, gdyby nie to, że jeszcze w tym samym roku Tessari nakręcił Powrót Ringa.

 Powrót Ringa reż. Duccio Tessari, 1965

Spora popularność Pistoletu... sprawiła, iż Tessari czym prędzej zabrał się za pisanie nowego scenariusza, tym razem wespół z Fernando Di Leo, przyszłym mistrzem kina poliziotteschi. Zebrał też niemal tą samą obsadę i ekipę, ale Powrót... okazuje się być sequelem jedynie z tytułu.

Zmianie uległo tu niemal wszystko - tonacja (teraz nostalgiczna i pesymistyczna), humor (którego znacznie mniej), bohater (już nie wygadany, lecz cichy, będący zresztą zupełnie inną postacią), podejście do śmierci (nie licząc zgonów bandziorów - zaskakująco poważne), narracja (nieco leniwa i spokojna), wreszcie cała fabuła (niemająca praktycznie nic wspólnego z poprzednią opowieścią).

Zwykło się przyjmować, iż powodem uniwersalności westernu są jego konotacje z eposami homeryckimi, co bodajże nigdy wcześniej nie było tak widoczne, jak właśnie w Powrocie.... Wszak Tessari sięgnął do samego źródła westernowej struktury - jego film to nie mniej, nie więcej jak adaptacja Odysei. Tym samym niejako stanowi też pomost między spaghetti a modnym chwilę wcześniej kinem peplum.

Historia uznanego za zmarłego Ringo, wracającego do domu po latach od zakończenia Wojny Secesyjnej, to rzadki przykład spaghetti wcale romantycznego, niejednokrotnie zmierzającego w stronę melodramatu. Podparty sporą dawką empatii i dopracowaną dramaturgią, jest utworem, który potrafi naprawdę poruszyć. Świetny także pod kątem aktorstwa oraz strony wizualnej (zdjęcia Francisco Marina), przez jakiś czas na włoskim Dzikim Zachodzie nie miał sobie równych.

Bardzo ładna muzyka Morricone.

Jeden z ulubionych spaghetti Tarantino (nr 10 w jego top 20).

Johnny Oro reż. Sergio Corbucci, 1965 (premiera 1965)

Imitacja westernu amerykańskiego, z jednej strony sięgająca po wzorce z czasów, kiedy gatunek ten można było nazywać propagandowym (ach, te bestialskie Indiańce), z drugiej zaś posiłkująca się fabułami jego późniejszych, dojrzalszych przedstawicieli (a dokładniej W samo południe i Rio Bravo).

Film nie grzeszy więc oryginalnością, aczkolwiek posiada kilka składników wskazujących na jego włoskie pochodzenie: większą dawkę okrucieństwa (egzekucja kobiety, dziecka i księdza, wykorzystywanie zmarłych jako tarcze), dłuższe sceny akcji, cokolwiek egoistycznego i cwanego bohatera (choć przywary te skutecznie neutralizuje niejako partnerujący mu ultra-sprawiedliwy szeryf) oraz pewną dozę ekscentryzmu, jak wątek sprzymierzenia się meksykańskich bandytów z Apaczami, maniakalna miłość bohatera do złota (złoty pistolet, złote ostrogi, złota cygarniczka) czy broń chowana w futerałach na gitary (czym trzy dekady później zgrabnie posłuży się Robert Rodriguez w swojej wiadomej trylogii). Ale to niekoniecznie walory. Zresztą dużo o jakości filmu zdaje się mówić fakt, iż Corbucci opuścił plan zdjęciowy jeszcze przed zakończeniem realizacji, aby czym prędzej móc zabrać się za produkcję Django.

Tuż przed premierą tytuł został zmieniony na Ringo i jego złoty pistolet, co miało przyciągnąć do kin fanów przeboju Pistolet dla Ringa Duccio Tessariego. O żadnym sukcesie mowy jednak nie było, w czym nie ma nic dziwnego nie tyle ze względu na jego szablonowość, co z racji tego, iż swoją premierę miał już po Django (przy którym jawił się jako pozycja zwyczajnie archaiczna)

Jeden z ulubionych spaghetti Tarantino (poza top 20).

Navajo Joe reż. Sergio Corbucci, 1966

Drugi, po Django, przebój w karierze "innego Sergia". Zgodził się go zrealizować, gdyż producent Dino De Laurentiis twierdził, że rolą główną zainteresowany jest sam Marlon Brando. Na jego zastępcę "nieoczekiwanie" wybrany został nieznany jeszcze szerzej Burt Reynolds, który z kolei przekonany był, iż film reżyserować ma Leone.

Pierwszy i jeden z nielicznych spaghetti, w których głównym bohaterem uczyniono Indianina. Tytułowy bohater to nieugięty mściciel polujący na bandę sadystycznych łowców skalpów, szykującą się do napadu na pociąg. W pewnym momencie rzecz wywraca do góry nogami jeden z szablonów wczesnego westernu - zamiast szeryfa strzegącego miasteczko przed Indianami, mamy Indianina, który przejmuje gwiazdę szeryfa, aby strzec miasteczko (w związku z czym brak standardowej mobilizacji jego mieszkańców).

Pełne akcji i brutalne, lecz wyzbyte typowej dla ówczesnej twórczości Corbucciego pesymistycznej tonacji (jeśli nie liczyć dwuznacznego zakończenia). Ładny, bardzo subtelny, wątek miłosny. Wymowa antyrasistowska, a nawet - jeśli by się uprzeć - antyamerykańska.

Nie brakuje świetnych scen, ale całe rozwinięcie akcji jest strasznie nierówne, w czym upatrywałbym winę De Laurentiisa, który kilkakrotnie kazał przerabiać dwóm scenarzystom gotowy już tekst. Jednym z nich był Fernando Di Leo, współautor Za garść dolarów, Za kilka dolarów więcej, Powrotu Ringa oraz kilku innych spaghetti. Pod koniec lat 60. sam usiadł na reżyserskim stołku, aby kręcić kino sensacyjne, za sprawą którego z czasem zyskał miano "włoskiego Melville'a".

Mocarna, trochę nietypowa jak na spaghetti, muzyka Morricone.

Jeden z ulubionych spaghetti Tarantino (nr 9 w jego top 20).

Czas masakry reż. Lucio Fulci, 1966

Wbrew swojemu tytułowi oraz nazwisku reżysera, Czas masakry nie należy do najbrutalniejszych reprezentantów gatunku, aczkolwiek wystarczająco dużo w nim przemocy, ażeby w czasie swojej premiery padł ofiarą cenzorskich nożyc.

Ten pierwszy z trzech westernów Fulciego był pierwszym ważnym filmem w jego karierze. Z jednej strony stanowił bowiem zwiastun jego

późniejszych dokonań, z drugiej zaś odniósł sukces, jakiego przyszły mistrz horroru potrzebował, aby pozostać w branży. Wszak jego wcześniejsze utwory, głównie komediowe, z reguły nie cieszyły się przychylnością publiczności.

Napisana przez Fernando Di Leo fabuła Czasu... należy do tych odysejo-podobnych - bardzo wówczas lubianych ze względu na niedawne sukcesy Jednego srebrnego dolara i Powrotu Ringa - z tym że bohater wraca tu do domu po latach nieobecności nie ze względu na wojnę, w której uczestniczył, lecz dlatego, iż wyjechał pracować jako poszukiwacz złota. W tym czasie jego ojciec zginął, brat popadł w alkoholizm, a ich rodzinną posiadłość - jak zresztą niemal całe miasteczko - przejął pewien burżuj i jego bandyci.

Burt prowadzi śledztwo w sprawie zastanego stanu rzeczy, ale, nieco upraszczając, kolejni napotkani ludzie albo nie chcą z nim rozmawiać, albo giną. Tymczasem on sam, stale obserwowany, pozostaje z jakichś tajemniczych powodów nietykalny.

Niewątpliwie jednym z powodów sukcesu kasowego Czasu... było zatrudnienie do roli głównej Franco Nero, świeżo rozsławionego za sprawą Django. Gra on tutaj postać zupełnie inną, niż w groteskowym hicie Corbucciego - bliższą bohaterom westernu amerykańskiego - lecz robi to tak samo przekonująco, czym udowadnia, iż status gwiazdy gatunku jak najbardziej mu się należy. Inna sprawa, że niemal całe show kradną mu aktorzy drugoplanowi: George Hilton jako zadziorny, zapijaczony brat Burta oraz Nino Castelnuovo jako psychopatyczny syn burżuja. Trzeba jednak zaznaczyć, iż otrzymali role dużo bardziej popisowe.

Nie mam pojęcia na jaki poziomie są poprzednie filmy Fulciego, ale ten przez dłuższy czas można tylko chwalić. Bo to nie tylko interesująca intryga i dobre aktorstwo, ale też mocna dramaturgia (przemoc stale wisi w powietrzu), płynność opowiadania oraz pomysłowa choreografia scen bójek i strzelanin.

Niestety gdzieś na początku ostatniej sekwencji filmu poziom nagle spada - świetnie prowadzona wcześniej fabuła okazuje się prawie tylko pretekstowa względem nad wyraz efektownej rozpierduchy na zakończenie. Wprawdzie finał sam w sobie robi wrażenie - podobno to na nim wzorował się później John Woo podczas realizacji znakomitego Lepszego jutra II - ale taka historia powinna była kończyć się czymś innym, niż popisami kaskaderskimi, hukiem wystrzałów i stosem trupów.