Gatunek po włosku #2: Spaghetti western

I kolejnych pięć włoskich wizji Dzikiego Zachodu, w tym cztery powszechnie uważane za jedne z tych absolutnie najważniejszych. Mam nadzieję, że będzie smakować.

The Big Gundown reż. Sergio Sollima, 1966

(jak widać, boję się przetłumaczyć tytuł na polski)

Pierwszy western "trzeciego Sergia" to jeden z większych sukcesów komercyjnych spag-westu, przez wielu postrzegany też jako jedno z największych osiągnięć gatunku (nierzadko stawiane tuż za utworami Leone).

Opowieść o nieformalnym łowcy nagród ścigającym meksykańskiego bandytę, poszukiwanego za gwałt i mord dokonany na 12-latce, początkowo jawi się jako nieco epigońska względem Dobrego, złego i brzydkiego, jeśli nie liczyć wyraźnych, wydawałoby się, wpływów westernu jankeskiego. W rzeczywistości jednak scenarzyści, tj. Sollima oraz kolejny Sergio - Donati (współautor Za kilka dolarów więcej, a później następnych klasyków: Twarzą w twarz, Pewnego razu na Dzikim Zachodzie oraz Garści dynamitu), podejmują pewną grę z widownią.

Bawią się oni bowiem z nami w kotka i myszkę, dokładnie tak, jak uciekający Cuchillo (świetny Tomas Milian) z praworządnym Corbettem (równie świetny Lee Van Cleef, wiadomo). Ten pierwszy okazuje się zresztą całkowicie nowym typem bohatera spag-westu - to reprezentujący meksykańską klasę robotniczą pocieszny spryciarz, będący mistrzem nie rewolweru, lecz noża. Ten drugi zaś ulega niespotykanej wcześniej w gatunku przemianie - kolejne trudności w schwytaniu Cuchillo czynią go egoistycznym i agresywnym.

Niektórzy to właśnie znakomitemu The Big Gundown, charakteryzującemu się wyraźnym tłem społeczno-obyczajowym i odpowiednimi podtekstami, przypisują zapoczątkowanie mody na western polityczny, choć ta nastąpiła tak naprawdę po premierze Kuli dla generała Damianiego. Sam Sollima podkreślał, iż - mimo wymowy ideologicznej - nie postrzega swojego dzieła jako utworu politycznego, co jednak łatwo zrozumieć dopiero po seansie jego następnego westernu, mistrzowskiego Twarzą w twarz, w którym rozwinął jedne z kluczowych motywów swojej pierwszej wizyty na Dzikim Zachodzie.

Wspaniała muzyka Morricone: http://www.youtube.com/watch?v=m6IJKSsJVds

Jeden z ulubionych spaghetti Tarantino (nr 11 w jego top 20).

Kula dla generała reż. Damiano Damiani, 1966

Pierwszy włoski western zapatowski. Jego niekoniecznie spodziewany sukces kasowy zapoczątkował modę na westerny polityczne, które to okazały się jednymi z najistotniejszych na mapie włoskiego Dzikiego Zachodu. Inna sprawa, że sam reżyser aż po dziś dzień dystansuje się od tego zacnego gatunku. Twierdzi on, iż skoro Kula... rozgrywa się wyłącznie w Meksyku, podejmuje tematykę tamtejszej rewolucji i brak w niej np. tradycyjnych pojedynków, to nie można jej w ten sposób szufladkować. Jego zdaniem to po prostu film polityczny, będący też okazjonalną satyrą na western. Ciężko się z nim całkiem zgodzić, ale mniejsza z tym.

Ta opowieść o grupie meksykańskich bandytów, którzy w towarzystwie pewnego tajemniczego Jankesa masakrują i grabią kolejnych przedstawicieli władzy, przez dłuższy czas jawi się jako pozycja wyjątkowo niemoralna. Na pierwszy rzut oka rewolucja to tutaj jedynie pretekst do wyżycia się i wzbogacenia. Jeśli nie liczyć postaci Santo, fanatyka religijnego brawurowo zagranego przez Klausa Kinskiego, bohaterom brak jakiejkolwiek atrakcyjności, a więc ciężko ich lubić tak, jak lubiło się choćby brutalnego Django.

Kulę... można by nazwać pierwszym wyraźnym zwiastunem westernu spod znaku Dzikiej bandy Peckinpaha, choć do pewnego momentu bliżej jej do Krwawego południka McCarthy'ego. Film nie jest przy tym jednak "jawną apologią gwałtu i przemocy", którą to początkowo wydaje się być. Albowiem Damiani do swoich - z reguły prostackich, a wręcz głupich - bohaterów podchodzi z dużym dystansem i nierzadko wręcz zabrania im kibicować. Decyduje się na emocjonalny chłód, który wprawdzie negatywnie wpływa na dramaturgię opowieści i same postaci - wszak długo nie pozwala się nam do nich zbliżyć - ale w ten sposób ułatwia obiektywną ocenę przedstawionych wydarzeń. No, jeśli tylko przymkniemy oko na mocno socjalistyczną wymowę filmu.

Bardzo fajny zwiastun (aczkolwiek fabuła opisana jest w nim zgoła inaczej, niż powinna była być): http://www.youtube.com/watch?v=c2SqoU6CmqU

 Śmierć jeździ konno reż. Giulio Petroni, 1967

Jeden z największych sukcesów kasowych spag-westu, nie tylko w Europie (znaczy się we Włoszech, Francji i Hiszpanii), ale też w USA. Petroni miał więc mocne wejście w świat Dzikiego Zachodu, aczkolwiek z jego kolejnych czterech westernów już tylko jeden - znakomity Tepepa (1968) - spotkał się z przychylnością publiczności. Choć już nie tak dużą. Sama Śmierć... wystarczyła jednak, aby dziś postrzegany był on jako jeden z najważniejszych twórców gatunku.

Rzecz zaczyna się bardzo mrocznie i brutalnie, z miejsca przywodząc na myśl kino grozy, ale już od drugiej sekwencji cechuje się lżejszą (acz bynajmniej nie lekką) tonacją. Opowiada o młodym rewolwerowcu (nierówna, ale ostatecznie dobra kreacja Johna Phillipa Lawa) i podstarzałym ex-bandycie (rewelacyjny Lee Van Cleef), których łączy chęć dokonania vendetty na grupie niegdysiejszych zbrodniarzy, a obecnie szanowanych osobistościach. Teoretycznie jest to więc kino zemsty, tyle że ważniejsza od jej dokonania okazuje się rodząca się między bohaterami przyjaźń. A nawet coś więcej. Relacja nauczyciel-uczeń zmienia się bowiem w relację ojciec-syn.

Cała konstrukcja opowieści została żywcem wyjęta z Za kilka dolarów więcej, ale cóż, scenarzystą filmu był jeden ze współautorów leonowskiej fabuły - Luciano Viscenzoni (swoje 3 grosze dorzucił też do Dobrego, złego i brzydkiego, a później m.in. do Najemnika oraz Garści dolarów). Scenariusz był jeszcze jednak długo przerabiany, także już podczas realizacji i nawet przez samych głównych aktorów (to podobno dzięki nim tak dużo tu one-linerów). Podobieństw do Leone jest więcej - reżyser wzorował się na nim wizualnie, a w jednej sekwencji sparafrazował słynny pierwszy pojedynek z Za garść dolarów.

Niektórym niewątpliwie brakować będzie typowego dla spag-westu ekscentryzmu, ale może za rekompensatę uznają niespotykaną wtedy jeszcze w gatunku melancholię (na nią przyjdzie czas dopiero w twilight westerns) oraz prawdziwie poruszające zakończenie.

Wspaniała muzyka Morricone (którą Śmierć... - co jest jednym z jej większych walorów - wypełniona jest po brzegi): http://www.youtube.com/watch?v=JoWSeak9Z0I

Jeden z ulubionych spaghetti Tarantino (nr 8 w jego top 20).

Najemnik reż. Sergio Corbucci, 1968

Grany przez Franco Nero Sergiusz Kowalski, pseudonim - gdyby ktoś miał wątpliwości odnośnie jego narodowości - "Polak", to sympatyczny i skrajnie chciwy zarazem "poszukiwacz przygód", charakteryzujący się zabójczą skutecznością oraz tym, że zapałki odpalać lubi o wszelkie możliwe powierzchnie. Od dekoltu prostytutki po podeszwę buta wisielca, pod którym akura

t sobie stoi. Zostaje wynajęty przez pewnych burżujskich braci do przetransportowania złota przez ogarnięty rewolucją Meksyk, ale gdy okazuje się to zwyczajnie niemożliwe, zatrudnia się jako strateg (i nie tylko) w bandzie nieco nieporadnych rewolucjonistów pod przywództwem pociesznego Paco (jedyny, niestety, występ Tony'ego Musante w spaghetti westernie). Tymczasem jego śladem podąża psychopatyczny "gangster" Curly (świetny Jack Palance) i jego żądni rozlewu krwi ludzie.

Przebojowy "Najemnik" to pierwszy zapatowski western Corbucciego, przez niektórych - nie przeze mnie - postrzegany też jako jego ostatni udany film spag-westu. Miejscami kapitalny od strony technicznej, przebija nawet (pod tym kątem) zrealizowane chwilę wcześniej arcydzieło "Człowiek zwany Ciszą". Wyższy niż wcześniej budżet wyłącznie posłużył się kontrowersyjnemu twórcy, choć trzeba zaznaczyć, że to, co w filmie tym najlepsze - a więc montaż i pewne zabiegi reżyserskie - większej ilości mamony akurat wcale nie wymagały.

Ta kolejna już w karierze Corbucciego alegoria polityczna to też pierwszy jego film cechujący się lekką tonacją, aczkolwiek liczne sceny humorystyczne stale sąsiadują z brutalnymi aktami przemocy, a niektórym wydarzeniom towarzyszy bardzo gorzka wymowa. Rzecz zahacza o western rewizjonistyczny, ale jego ostatnie 10-15 minut wiele zmienia. "Najemnik", film niejako odzwierciedlający ówczesną sytuację społeczno-polityczną we Włoszech, miał bowiem zagrzewać do walki. Wolałbym jednak, aby było inaczej, bo z punktu widzenia samej dramaturgii okazuje się to całości bardzo szkodzić. Nawał punktów zwrotnych w ostatnich scenach powoduje zwyczajny przesyt, z kolei charakter wynikających z nich wydarzeń jest już jednoznacznie optymistyczny, co niejako rzuca cień na wywołaną wcześniej "mieszankę emocjonalną". Gdyby nie to swoiste post scriptum, sprawiające wrażenie dodanego na siłę, "Najemnik" byłby filmem wybitnym.

Piękna muzyka Morricone. Szczególne wrażenie robi w finałowym pojedynku, będącym zresztą jednym z najlepszych westernowych pojedynków w historii: http://www.youtube.com/watch?v=8PykHgkq8-Q (to po nim opowieść powinna była się zakończyć).

Jeden z ulubionych spaghetti Tarantino (nr 4 w jego top 20).

Czterech jeźdźców Apokalipsy reż. Lucio Fulci, 1975

W połowie lat 70. włoski western już dogorywał. Z jednej strony publiczność była nim zmęczona i nie potrafiła w dalszym ciągu traktować go poważnie, z drugiej zaś wyrosła mu na własnym podwórku wcale mocna konkurencja: przeżywające właśnie swoje najlepsze lata kino poliziotteschi oraz stale rosnące w siłę giallo.

Wówczas, po 9 latach przerwy,

do gatunku powrócił sporo zawdzięczający mu Fulci. I w zasadzie spłacił dług. Powstałymi na motywach opowiadań Francisa Bretta Harte'a Czterema jeźdźcami..., jednym z najoryginalniejszych i najbardziej niepokojących spag-westów, zapoczątkował on ostatni rozdział w historii włoskiego Dzikiego Zachodu - sentymentalne i/lub melancholijne, ilustrowane hipisiarskimi balladami twilight spaghetti.

Wbrew pozorom tytułowymi bohaterami nie są żadni bezlitośni rewolwerowcy, lecz niegroźne wyrzutki społeczne. To hazardzista o burżujskich manierach, nastoletnia, ciężarna prostytutka, alkoholik będący już wrakiem człowieka oraz czarnoskóry wariat, utrzymujący, iż ma kontakt z duchami. Poznają się w celi szeryfa, w której to umieszczenie ich okazuje się dlań zbawienne - podczas spędzonej tam nocy na ulicach miasta rozegra się bowiem czystej wody ludobójstwo. Rankiem wyruszą razem w podróż, celem znalezienia sobie nowego domu. Po drodze przyłączy się do nich bandyta imieniem Chaco (niesamowita kreacja Tomasa Milliana). Początkowo pomocny, szybko okaże się nieobliczalnym psychopatą.

Czterej jeźdźcy... to psychodeliczne kino drogi, poświęcone przyjaźni, miłości, przemocy, wreszcie kresowi Dzikiego Zachodu (nie, o ekspansji kolei mowy nie ma). W wielu miejscach zaskakująco dużo tu ciepła i empatii, ale w opozycji doń stoją sceny prawdziwie nieprzyjemne. Niezbyt liczne, ale poprzez swoją brutalność (wspomniana masakra), sugestywność (gwałt na otumanionej narkotykiem kobiecie) lub osobliwość (nekrofagia) bardzo silnie działające na odbiorcę. Wespół z okazjonalnymi elementami onirycznymi (kapitalna sekwencja w miasteczku widmie) opowiadaną historię czynią snem o Dzikim Zachodzie.

Niestety nie obyło się bez minusów. Historia ozdabiana jest nie zawsze pasującą muzyką, opowiadana jest nieco zbyt leniwie, a do tego jeszcze znacznie hamuje ją sekwencja rozgrywająca się w podupadłym miasteczku górniczym, zbyt długa i niemalże wyzbyta dramaturgii. Nie tylko odstaje od wcześniejszych fragmentów, ale też osłabia oczekiwany finał. Po którym z kolei następuje prawdopodobnie jedno z najbardziej kuriozalnych zakończeń spaghetti westernu.

Ciężko więc o brak mieszanych uczuć po seansie, ale równie ciężko nie doceniać odwagi Fulciego, talentu Milliana i kreatywności scenarzysty Ennio De Conciniego.