Pod Mocnym Aniołem (Wojciech Smarzowski, 2014)

Tekst opublikowany też na łamach portalu E-Splot.

Smarzowski od samego początku swojej kinowej kariery spotykał się z zarzutami o zbytnią groteskowość i/lub drastyczność swoich obrazów. Zarzutami zwykle nieuzasadnionymi. W zeszłorocznej "Drogówce" pojawiły się już niestety objawy pewnego zmęczenia reżysera, wynikłe, jak mniemam, z jego pracoholizmu. Filmem tym, choć w gruncie rzeczy znakomitym, autor w kilku miejscach popadał bowiem w manieryzm. Nędza i brud zdarzały się nawet tam, gdzie zdarzyć się wcale nie musiały (a raczej nie powinny). Ostatecznie można to jednak było usprawiedliwić tym, że u swoich podstaw film miał przecież satyryczne przejaskrawienie rzeczywistości. Szkoda, że bronić "Pod Mocnym Aniołem" nie jest już tak łatwo.

Najnowszy film pana Wojtka to w zasadzie kino paradoksu. Paradoksu, który tkwi nie tylko w nim samym, ale i w próbie jego, nomen omen, trzeźwej oceny. Z jednej strony jest to pozycja bardzo celna i tak samo ciekawa. Znajdziemy w niej liczne przerażające obserwacje smutnych żywotów alkoholików. Groteskowe, ale jak najbardziej prawdziwe (znacie "Korkociąg"?). Smarzowski nagromadził u siebie mnóstwo najrozmaitszych pijanych sytuacji dążąc do swoistego zuniwersalizowania naszego sportu narodowego. I to mu się udało - koszmar jednego polskiego alkoholika jest zarazem zbiorowym koszmarem wszystkich polskich alkoholików. Jedna postać staje się dwoma, dwie stają się jedną. Granicy między jawą a swego rodzaju snem nie ma.

Z drugiej strony brakuje w tym wszystkim wyczucia. Brakuje czegoś, co dla wszechobecnego syfu stanowiłoby choćby minimalną przeciwwagę (bo nie jest nią zaskakująco rzadki humor, przeważnie będący zresztą humorem [celowo] prostackim, ani też romantyczny wątek miłosny, który znajduje się ledwie na marginesie historii). Wszyscy (sic!) chodzą tu zarzygani, obszczani i obsrani. Jeden typ wypada podczas imprezy z okna i wraca połamany czołgając się, aby móc napić się więcej. Drugi siada przy przystanku na koszu na śmieci myląc go z kiblem. I robi swoje. Pewna biedaczka zostaje przyłapana przez swojego męża na kradzieży pieniędzy (wiadomo na co), za co zostaje ukarana gwałtem analnym. I tak w kółko, do samego końca (filmu lub widza, chciałoby się sparafrazować pewnego twardziela). Problem z tego wynikły jest oczywisty i przecież, o zgrozo, typowy dla reżyserów dopiero początkujących. Kolejne sceny nie straszą, lecz znieczulają. Niektóre z nich najwyżej brzydzą, czasem nawet bardzo, ale ostatecznie ilość wypitego przez kolejne postaci alkoholu sprawiła tylko, że po seansie sam miałem ochotę się napić. Co też uczyniłem. Cel tego wszystkiego - obawiam się, że niepowiązany z moją sympatią do browaru - również jest oczywisty. Smarzowski chciał zszokować. Tak bardzo chciał zszokować, że postanowił nakręcić najobrzydliwszy film w historii kina polskiego. I to mu się chyba także udało, tyle że ceną okazała się jakość.

Żeby było ciekawiej, od strony formalnej jest to być może nawet najlepsze dokonanie kontrowersyjnego autora. Film jest niekończącym się ciągiem nie tylko różnego rodzaju aktów przemocy i niepoliczalnych ilości wydalanych różnymi otworami wydzielin, ale też halucynacji. Zobrazowanie delirium i stanów spokrewnionych udało się rewelacyjnie. Nagłe przebitki niczym flashbacki z ledwie pamiętanej imprezy. Rozbijanie scen na części i mnożenie mylnych tropów odnośnie prawdziwości kolejnych wydarzeń. Montaż imitujący pamięć ludzką (kto wie, może nawet Alain Resnais byłby dumny). I wreszcie to ostatnie ujęcie, tradycyjnie sfilmowane za pomocą kranu, od dawna będące już podpisem, jaki Smarzowski składa pod swoją twórczością. Niby banalnie proste, ale w kontekście wydarzeń całego filmu będące kropką nad i błyskotliwą tak, jak miało to miejsce w dwóch wcześniejszych filmach reżysera. Nic, tylko bić brawo.

Co jednak z imponującej formy, jeśli w imię nie zawsze fajnej zasady "coś za coś" nikną gdzieś w tym wszystkim emocje i dramaturgia? Już nie chodzi tylko o to rozczarowujące usilne szokowanie odbiorcy, ale o bohatera. Postaci drugoplanowe są na ogół świetne. Bardzo wyraźne, o ciekawych życiorysach, zagrane przez utalentowanych aktorów. Wiadomo (powiedzmy). Rzecz w tym, że tej, która jest najważniejsza, jest w pewnym sensie najmniej. Cały film to projekcja jej zniszczonego umysłu, ale co mi z narracji subiektywnej, skoro, o dziwo, niemalże nie ma w niej psychologii? Przesadnie literackie dialogi, ciul wie dlaczego w ogóle mające tu aż tyle miejsca, też nie pomagają. "Pod Mocnym Aniołem" to rzecz do bólu fizyczna i niestety tylko fizyczna. Cierpienie psychiczne zostało tak naprawdę ledwie naszkicowane. To się sprawdza w wypadku epizodów i drugiego planu, ale jakim cudem miałoby się sprawdzić u głównego bohatera? U gościa, który ma być podstawą fabuły, a jednak jawi się tylko jako pierwszy lepszy pretekst do przedstawienia surrealistycznego maratonu żałosnych upadków i wulgarności. A ja bym chciał po prostu, tak zupełnie zwyczajnie, przejąć jego losami. Zdaje się, że nie ma w tym nic dziwnego.

W każdym z poprzednich filmów Smarzowski korzystał z gatunkowego sztafażu. W "Weselu" była komedia romantyczna, w "Domie złym" czarny kryminał, w "Róży" western, a w "Drogówce" film sensacyjny. W "Aniele" pojawia się pewne sekwencja - dotycząca rolnika sprzedającego swojego konia - którą reżyser nagle wchodzi na teren horroru. I dochodzi do natychmiastowego orzeźwienia. Ale sekwencja ta kończy się, a wraz z nią potrzebna filmowi energia. Po każdym z poprzednich utworów Smarzowskiego czuło się swoistego kaca. Tymczasem po tym, choć przecież na samą myśl o przelanych w nim hektolitrach alkoholu może się zakręcić w głowie - żadnego kaca nie ma. Nie lubię takich paradoksów.

PS. Możliwe, że moje powyższe narzekanie brzmi nieco surowiej, niż brzmieć powinno. "Anioł" nie jest filmem złym. Jest filmem średnim, a złym jak na reżysera, który na koncie miał wcześniej wyłącznie pozycje wybitne. Co ciekawe, zdaniem Pilcha "Anioł" przebił "alkoholowe" klasyki Wildera, a nawet Hasa. Tylko mu przypadkiem nie wierzcie.