Pewnego razu we Włoszech - krótka historia spaghetti westernu

Poniżej pierwszy artykuł, jaki w życiu napisałem. Również liczący sobie 6 lat. Cechuje się nie tylko pewną nieporadnością i licznymi błędami językowymi, ale też nieco zbyt dużymi nieścisłościami, czasem na skraju błędów rzeczowych. Znaczy się ciężko nazwać go prawdziwie rzetelnym (bez obaw, nie był nigdzie publikowany, jeśli nie liczyć pewnego forum). Uzupełniłem go więc odpowiednimi przypisami.

Western – amerykański gatunek filmowy bardzo popularny przez kilkadziesiąt lat na całym świecie. Mimo, że Europejczycy kręcili westerny już od początku XX wieku, zwykło mówić się, że to Amerykanie mają monopol na kręcenie tego typu filmów. I tak właśnie było, tylko westerny amerykańskie były znane i cenione, a tzw. eurowesterny były mało znaczącą mniejszością. Eurowesterny pozostawały w ich cieniu będąc filmami praktycznie niezauważanymi, co nie zachęcało Europejczyków do kręcenia ich, ale zmieniło się to w latach 60.[1] Westerny w USA cieszyły się coraz mniejszą popularnością i zaprzestano ich produkcji [2], ale w Europie zapotrzebowanie na nie wciąż było duże, więc Europejczycy wzięli się za ich wręcz masową produkcję. W latach 1960 – 1975 powstało blisko 600 europejskich westernów [3], z czego większość stanowiły westerny włoskie nazwane ze względu na pochodzenie - spaghetti westernami. Filmy te znane są tez jako westerns all’Italiana [4], w Hiszpani określa się je mianem Paella westerns, a w Japoni macaroni westerns. 

Spaghetti westerny szybko zdominowały rynek, były filmami kontrowersyjnymi, a za początek istnienia tego charakterystycznego podgatunku uznaje się rok 1964, kiedy to Sergio Leone wyreżyserował Za garść dolarów / Per un pugno di dolarri. Jest to oficjalnie pierwszy spaghetti western – mimo, że już wcześniej nieliczni Włosi zabierali się za ten gatunek [5]. Bowiem spaghetti western to nie tylko nazwa oznaczająca pochodzenie tych produkcji, ale i pewne ramy podgatunku, które stworzył Leone w swoim dziele [6]. Dzieło to odniosło duży sukces finansowy tak jak i dwa następne jego filmy, co dodało Włochom odwagi i w imię zasady „Włoch też potrafi” ;) , masowo zaczęły pojawiać się kolejne niskobudżetowe produkcje ich wizji Dzikiego Zachodu [7] (oczywiście z czasem wraz ze stopniowym wzrostem popularności, budżety te powiększały się). Wszystko oczywiście były w mniejszym lub większym stopniu wzorowane na filmie Leone, który ustalił tam – jak już wspomniałem - pewnie zasady. Spaghetti westerny często stanowiły istną chorą karykaturę westernów amerykańskich, a postaci występujące w nich zwykły być postaciami przerysowanymi - kowboje byli tam jeszcze bardziej kowbojscy, kurwy jeszcze bardziej kurewskie, mordercy byli sadystyczni itp. itd. Filmy te ze względów finansowych kręcone były głównie w Hiszpanii, która swoimi pustynnymi „wolnymi ziemiami” przypominała prawdziwy Dziki Zachód.


Podstawową różnicą między westernami włoskimi a amerykańskimi była większa ilość akcji oraz główni bohaterowie filmów. O ile w przypadku amerykańskich produkcji, byli to bohaterowie w pełnym tego słowa znaczeniu, tak w przypadku produkcji włoskich jedyne trafne określenie to anty-bohaterowie. Brakowało w tych filmach klasycznego podziału na tych złych i tych dobrych, nie było tam postaci bez skazy, a właściwie każdy kto się tam pojawił – był – w mniejszym lub większym stopniu – po prostu skurwysynem [8]. 

Bohaterowie spaghetti westernów to przeważnie osoby, którymi rządzi chciwość i mściwość, dla pieniędzy są zrobić w stanie prawie wszystko (często – wszystko), rzadko są lojalni i sprawiedliwi, lubią zabijać i nie cofają się przed niczym. Twardziele pełną gębą. A jednak widz lubi te postaci – nie można zaprzeczyć, iż spaghetti westerny mają urok i klasę (choć oczywiście są wyjątki [9]).

Skoro już przy postaciach jesteśmy – silna kobieta była prawdziwą rzadkością w tych dziełach, rola kobiety ograniczała się tam przeważnie do roli kurwy, kobiety słabej i bezbronnej, dzięki czemu często określano te filmy filmami antyfeministycznymi. Ciężko też było tam zobaczyć osobę czarnoskórą czy czerwonoskórą – a było to związane z kręceniem filmów we Włoszech czy Hiszpani, gdzie ciężko było o Murzyna czy Indianina. Jedyną mniejszość stanowili Meksykanie, którzy zwykle pojawiając się w tle, grali bandytów lub biednych chłopów, których ekranowe żywota nie trwały zbyt długo. Te czynniki spowodowały z kolei określenie spaghetti westernów filmami rasistowskimi. 

Następna cechą charakterystyczną tego podgatunku filmowego jest obecna w nim przemoc. Przemoc obecna w znacznie większej ilości niż w tej, do której przyzwyczaili widzów twórcy amerykańscy była wówczas szokująca. W filmach tych było więcej akcji, tak więc Włosi mieli spore pole do popisu – dużo było krwi i sadyzmu. Obok tej brutalności należy umieścić następną cechę dzieła spaghetti – humor - a był to humor czarny jak smoła, pełen ironii, często groteskowy i makabryczny, wiele dialogów to istne perełki. 

Nie można też zapomnieć o muzyce – czołowym kompozytorem był Ennio Morricone, który zabłysnął dzięki filmom Leone i wkrótce stał się najpopularniejszym twórcą muzyki do spaghetti westernów. Była to muzyka wyjątkowa i bardzo charakterystyczna (np. Morricone jako pierwszy zastosował w takich filmach gitarę elektryczną), dodająca tym filmom świetnego klimatu i także na nim wzorowali się pozostali kompozytorzy, z czego najbardziej znani to Bruno Nicolai i Louis Bacalov. Dzisiaj wiele z soundtracków do spaghetti westernów to spore rarytasy, czasem osiągające spore ceny. 

Leone nie spoczął na laurach i już w roku 1965 stworzył następne wielkie dzieło spaghetti – Za kilka dolarów więcej / Per qualche dollaro in piu, zaś w końcu w roku 1966 słynny Dobry, zły i brzydki / Il Buono, il Brutto, il Cattivo. Wszystkie te trzy filmy (ze wspomnianym Za garść dolarów) znane są jako „dolarowa trylogia” i dzięki niej status gwiazdy otrzymał Clint Eastwood, który później wrócił do USA kontynuując tam swoją karierę, a także Lee van Cleef, który grając drugoplanowe role w amerykańskich westernach, dopiero w Europie zyskał status gwiazdy i stał się szybko dobrze zarabiającym bohaterem kolejnych spaghetti westernów. Sukces amerykańskich aktorów spowodował zapotrzebowanie na jak najbardziej amerykańskich bohaterów [10] – tak więc do Włoch zaczęli przyjeżdżać aktorzy z innych krajów – nie tylko z USA. Pojawili się tam zarówno dotychczas mniej znani aktorzy tacy jak Burt Reynolds czy Klaus Kinski, jak i ci już powszechnie cenieni – Henry Fonda, Yul Brynner czy Charles Bronson.
 

Rok 1966 to także rok innych klasycznych dzieł spaghetti westernu [11], właśnie wtedy swoimi krwawymi filmami zasłynął reżyser Sergio Corbucci, z których za najważniejszy uznaje się Django, który to pokazał jeszcze więcej brutalności niż dotychczas i zrobił gwiazdę z aktora Franco Nero. Co ciekawe powstało wiele filmów z imieniem Django w tytule, które nie miały nic wspólnego z oryginałem – chcąc popłynąć na fali sukcesu oryginału, producenci stosowałi taki tani chwyt marketingowy, podczas gdy tak naprawde powstał tylko jeden oficjalny sequel. To samo spotkało też inne słynne postaci spaghetti – Sartanę i Sabatę [12]. 

Corbucciego uważa się zresztą za najważniejszego po Leone twórcę tego nurtu, był on też wcześniej jego współpracownikiem i zyskał sobie nawet miano „the other Sergio”. Szybko też do filmów tych wkradła się polityka, a najważniejsze spaghetti westerny z przesłankami politycznymi to: The Big Gundown / La Resa dei Conti (Sergio Sollima, 1966), Kula dla generała / Quein Sabe? (Damiano Damiani, 1966), Face To Face / Faccia A Faccia (Sergio Sollima, 1967), The Great Silence / Il Grande Silenzio (Sergio Corbucci, 1967), Tepepa (Giulio Patroni, 1967) i wreszcie Companeros! / Vamos a Matar Companeros (Sergio Corbucci, 1970) [13].


Za najbardziej kontrowersyjny spaghetti western uważa się Django, kill… If You Live, Shoot! / Se Sie Vivo Spara (Giulio Questi, 1967), który uczynił gwiazdę spaghetti z Tomasa Miliana. W filmie tym pojawiały się zarówno motywy surrealistyczne, jak i sadystyczne, a można tam zobaczyć nagie dzieci, armię wyjętych spod prawa homoseksualnych bandytów czy nawet wampiry. Spore sukcesy odniosła seria filmów o Sartanie, którego przeważnie grał Gianni Garko, a pierwszym z tych filmów był If You Meet Sartana Pray For Your Death / Se Incontri Sartana Prega Per La Tua Morte (Gianfranco Parolini, 1968). Ważne też są takie dzieła jak: Vado L’amazzo E Torno / Any Gun Can Play (Enzo G. Castellari, 1967), Death Rides A Horse / Da Uomo A Uomo (Giulio Petroni, 1968), Day Of Anger / I Giorni Dell’Ira (Tonino Valerii, 1968), Mercenary / Il Mercenario (Sergio Corbucci, 1968) i Sabata / Ehi Amico... C’e Sabata, Hai Chiuso! (Gianfranco Parolini, 1969). Jednak większość tych filmów na wiele lat pozostała w cieniu czwartego wielkiego dzieła Sergio Leone – Pewnego razu na Dzikim Zachodzie / C’era Una Volta il West (1968), które będąc hołdem złożonym dla amerykańskich klasyków westernów zyskało miano „westernu absolutnego”. Jest to też jeden z nielicznych obrazów, w których jedną z głównych postaci była postać kobieca, która nie była postacią słabą. 

Co ciekawe za upadek spaghetti westernów można spokojnie uznać – powrót do kręcenia ich w USA [14]. Spaghetti westerny odniosły sukcesy finansowe, mimo niechęci krytyki, która albo mieszała je z błotem albo kompletnie ignorowała, a publiczność je pokochała. Właśnie dzięki nim Amerykanie znowu zapragnęli kręcić westerny, z tym, że tym razem były to już w większości filmy inspirowane tymi włoskimi. Zachowując wciąż „amerykańskiego ducha” pokazali następne oblicze filmowego Dzikiego Zachodu – zwane antywesternem. Ze spaghetti westernów czerpało wielu, dzięki czemu powstały takie filmy jak Butch Cassidy i Sundance Kid (Georgie Roy Hill, 1969), Dwa muły dla siostry Sary / Two Mules For Sister Sara (Don Siegel, 1970) czy Joe Kidd (John Sturges, 1972). Ale za najważniejszy antywestern (i do tego – antywestern w pełnym tego słowa znaczeniu) uważa się film Dzika banda / The Wild Bunch (Sam Peckinpah, 1969), a za kręcenie takich filmów wziął się w końcu i sam Clint Eastwood i co ciekawe, za ostatni prawdziwy western uważa się jego wielki antywestern Bez przebaczenia / Unforgiven (1992). 

Ponowne realizacje amerykańskich westernów przyczyniły się do spadku popytu na spaghetti westerny i do połowy lat 70. kręcono ich już stopniowo coraz mniej. Za ostatnie ważniejsze filmy spaghetti uznaje się They Call Me Trinity / Lo Chiamavano Trinia (Enzo Barboni, 1971) – który zrobił gwiazdy z Terrence’a Hill i Buda Spencera, Garść dynamitu / Giu La Testa (Sergio Leone, 1971), Adios Sabata / Indio Black (Gianfranco Parolini, 1971), Nazywam się Nobody / Mio Nome e Nessumo (Tonino Valerii, 1973) i wreszcie mistyczny Keoma (Enzo G. Castellari, 1976) [15]. 

Spaghetti westerny przez wiele lat były prawie kompletnie zapomniane, ratunkiem okazał się dla nich rynek kaset VHS w latach 90., a następnie rynek płyt DVD, na których to można w owe filmy się zaopatrzyć, niemałą rolę odegrał Internet. Do zainteresowania tym podgatunkiem przyczyniły się filmy czerpiące z niego, takie jak seria „Mad Max” czy postnuklearne filmy Kevina Costnera, ale i także współcześni znani reżyserzy tacy jak Robert Rodriguez i Quentin Tarantino. Kult spaghetti wciąż trwa i ma swoich wiernych fanów, a wbrew pozorom warte zainteresowania są nie tylko filmy Sergio Leone, nawet jeśli reszta mnie lub bardziej powiela te same schematy. Wprawdzie większość z nich można nazwać „gównem klasy B”, ale są wśród nich też istne perełki, o których mowa była powyżej.

[1] W zasadzie już w latach 20. kręcono je w miarę regularnie, aczkolwiek moda na nie panowała wyłącznie w Republice Weimarskiej, a powstałe tam wówczas utwory szybko popadły w zapomnienie.
[2] Nie zaprzestano, lecz znacznie ograniczono.
[3] Ten przedział czasowy powinien raczej zaczynać się od 1962 roku, kiedy to premierę miał pierwszy głośny eurowestern, niemiecki Skarb w Srebrnym Jeziorze Haralda Reinla (który to zapoczątkował słynną serię filmów o przygodach Winnetou).
[4] Termin funkcjonujący we Włoszech. 
[5] Już wcześniejsze westerny włoskie określane były mianem "spaghetti", ale były to jedynie imitacje filmów amerykańskich. Termin ten zresztą, wymyślony przez dziennikarzy/krytyków anglojęzycznych, był jak najbardziej pogardliwy. 
[6] Nie tylko stworzył, co, jak wiadomo, zapożyczył ze Straży przybocznej (1961) Akiry Kurosawy.
[7] Italo-western w pełni ukształtował się dopiero w 1966 roku. Przeważająca większość powstałych wcześniej utworów ciągle pozostawała imitacjami klasycznych westernów, z reguły różniąc się od nich jedynie (coraz to większą) brutalnością oraz niższymi budżetami.
[8] Analogicznie do poprzedniego przypisu: do 1966 roku częstokroć postaci te ciągle przynajmniej w jakimś stopniu bazowały na swoich szlachetnych pierwowzorach. Uogólnienie, którym się wcześniej posłużyłem jest jednak bardzo powszechne, gdyż armia badass motherfuckers wkrótce całkowicie zdominowała gatunek.
[9] Błąd wynikający ze zbyt dużej sympatii autora tekstu do gatunku. Wszak utworów nijakich czy nieudanych jest w jego obrębie od cholery. 
[10] Już pierwsze spaghetti westerny starały się być pod tym kątem jak najbardziej "jankeskie", tyle że wcześniej oznaczało to po prostu przybieranie przez twórców oraz głównych aktorów amerykańsko brzmiących pseudonimów. Np. Leone w Za garść dolarów podpisał się jako Bob Roberts. Po ogromnym sukcesie tegoż filmu zabieg ten był już coraz rzadziej stosowany. Pierwszym reżyserem, który pod spaghetti podpisał się własnym nazwiskiem, był Sergio Corbucci (uczynił to w 1965 roku przy okazji filmu Minnesota Clay).
[11] Pierwsze, po obrazach Leone, flagowe pozycje gatunku powstały już w 1965 roku. Były to wyreżyserowane przez Duccio Tessariego Pistolet dla Ringo oraz Powrót Ringo. Oba tytuły, choć znacznie różniące się od siebie, niemalże w takim samym stopniu czerpały z rozwiązań słynnego Sergia, co z tradycji westernu amerykańskiego. Tessari, wbrew ówczesnym tendencjom, posiłkował się jednak cudzymi wzorcami w sposób prawdziwie kreatywny, efektem czego powstały filmy bardzo udane.
[12] Jak również Ringo, Trinity i jeszcze kilku innych, już mniej popularnych.
[13] Niemała cześć spośród politycznych Italo-westernów to filmy zapatowskie (Zapata western), rozgrywające się w Meksyku i przeważnie poruszające tematykę rewolucji. Modą na tego typu obrazy zapoczątkowała wspomniana Kula dla generała. Z wyżej wymienionych tytułów zalicza się też do nich Tepepę i Companeros!. Wypadałoby tez w tym miejscu wspomnieć o (wymienionych dopiero później) Najemniku / Il Mercenario (znowu Sergio Corbucci, 1968) i Garści dynamitu / Giu la Testa (Sergio Leone, 1971).
[14] NOT! Wprawdzie popularność włoskich produkcji przyczyniła się do odrodzenia gatunku w USA, co z kolei przysporzyło makaroniarskim autorom niebezpiecznej konkurencji, to jednak głównym powodem upadku spaghetti było swoiste nieumiarkowanie jego własnych twórców. Kolejnych tytułów powstawało już bowiem tak dużo, iż gatunek zaczął się publiczności zwyczajnie przejadać i od 1969 roku, kiedy to w jego obrębie proponowano jej niemalże wszystko (nawet musical), konsekwentnie tracił na popularności. Gwoździem do trumny okazały się jednak ostatnie cieszące się popularnością spaghetti, traktujące Dziki Zachód w sposób czysto komiczny. Moda na nie nastała po premierze Nazywam się Trinity / Lo Chiamavano Trinia (Enzo Barboni, 1971). Tak bardzo zdominowały wtedy gatunek, z jednej strony ośmieszając go na wszelkie możliwe sposoby, a z drugiej konsekwentnie zaniżając jego poziom, iż widownia nie potrafiła już traktować go poważnie.
[15] Keoma to ostatni przebój spaghetti, powszechnie uważany za najważniejszego reprezentanta twilight spaghetti, które były powrotem do westernu poważnego (acz z dodatkiem melancholii). Za pierwszy film tego odłamu uchodzą Czterej apokalipsy / Quattro dell'apocalisse (Lucio Fulci, 1975).